Opis problemu

Stypendium socjalne na studiach

System pomocy materialnej dla studentów polskich uczelni liczy trzydzieści lat. Był kilkukrotnie nowelizowany, dostosowywany do do zmieniających się warunków społecznych i gospodarczych. Nadal jednak nie jest na tyle dobry, by można było o nim powiedzieć, że spełnia oczekiwania studentów, kandydatów na studia, ich rodziców, kadry akademickiej.

Na podstawie badań i analiz udało się znaleźć największe wady polskiego systemu stypendialnego. Udało się też zaproponować rozwiązania, dzięki którym stypendia poprawią i wyrównają szanse w dostępie do edukacji wyższej.

Te założenia są szczytne, ale obecny system pomocy materialnej studentom zawiera wiele luk i nie spełnia oczekiwań. Przez to nie stanowi skutecznego narzędzia do walki z dyskryminacją ekonomiczną i pomocy osobom gorzej sytuowanym.

System stypendialny dziś

System pomocy materialnej dla studentów funkcjonujący obecnie w Polsce wynika z ustawy z 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. poz. 1668). Zawarte w niej zapisy nie różnią się znacznie od pierwszej wersji, wprowadzonej w 1991 r. Polega on niskich opłatach za studia i niewielkiej pomocy materialnej dla studentów. W funkcjonującym systemie uważa się, że za studenta, który już osobą dorosłą, odpowiada częściowo państwo, a częściowo jego rodzina.

Na bezpośrednią pomoc materialną dla studentów wydajemy około 1,5 mld PLN. Środki te podzielone są między stypendia socjalne i za wyniki w nauce. Poziom tych pierwszych, związanych z dochodem studenta i jego rodziny, jest za niski i nie pozwala na finansowanie kosztów utrzymania się studenta w trakcie trwania studiów. Bez wsparcia rodziny młodzi dorośli nie mają finansowej możliwości studiowania. Jak łatwo się domyślić, przez taki kształt systemu łatwiejszy dostęp do edukacji wyższej mają młodzi dorośli z bogatszych rodzin, które zapewniają im wsparcie finansowe w trakcie trwania studiów. Ci z biedniejszych rodzin nie mogąc liczyć na pokrycie kosztów życia w trakcie studiów przez rodzinę ani przez państwo zmuszeni są do rezygnacji z marzeń o studiowaniu, albo podejmowaniu w trakcie studiów pracy zarobkowej, kosztem czasu przeznaczonego na naukę.

Funkcjonujący system nie spełnia więc swojej roli, a jego wada tkwi przede wszystkim w sposobie przyznawania stypendiów socjalnych. Ich wysokość oraz próg dochodu rodziny, powyżej którego pomoc finansowa nie przysługuje jest różna w zależności od uczelni. Pomimo wzrostu płacy minimalnej ta wysokość dochodu nie zmieniła się od 2016 roku. Wybierając uczelnie młody dorosły nie wie obecnie czy i w jakiej wysokości zostanie mu przyznane stypendium. Co czwarty (!) student raportujący dochody poniżej maksymalnego progu, któremu powinno przysługiwać stypendium socjalne, nie otrzymuje żadnego wsparcia.

Jakie są wady obecnego systemu?

Mała skuteczność finansowa

Przyznawane stypendia są bardzo często zbyt niskie, by mogły stanowić realną pomoc dla studentów. Świadczenie traktowane jest w tym przypadku bardziej jak rodzaj kieszonkowego, niż środki wystarczające do utrzymania się i codziennego życia w ośrodku akademickim. Aż 58 proc. polskich studentów pracuje w trakcie nauki. Ponad połowa z nich deklaruje, że w innym wypadku nie miałaby możliwości kontynuowania studiów. Sprawia to, że wśród europejskich studentów są oni na jednym z najwyższych miejsc pod względem godzin poświęcanych pracy, a zarazem na jednym z najniższych pod względem godzin spędzanych na studia we własnym zakresie i samorozwój. Polski student przeznacza na pracę zawodową średnio 18 godzin w tygodniu, zaś na naukę tylko 14 godzin.

Oznacza to, że praca podjęta w celu umożliwienia studiów stanowi jednocześnie przeszkodę dla nauki.

Brak powszechności dostępu do stypendiów oraz informacji o nich

Decyzje o przyznawaniu stypendiów nie zapadają centralnie. O warunkach przyznania świadczenia, jego wysokości, terminie i formie składania wniosków o stypendium decydują osobno władze każdej uczelni. W wyniku tego kandydat na studia nie do końca wie, jakiej pomocy finansowej i gdzie może oczekiwać. Blisko 10% ubiegłorocznych maturzystów zrezygnowało z podjęcia studiów ze względów finansowych, a 70% jest przekonanych, że będzie musiało podjąć pracę zarobkową. Jednocześnie prawie 20% abiturientów nie słyszała nigdy o systemie stypendialnym…

Opóźniony system reagowania

Obecny system cechuje biurokracja, jest on też rzadko nowelizowany. W wyniku tego reaguje na realne potrzeby studentów z dużym opóźnieniem. Od wnioskowania o świadczenie do pierwszej jego wypłaty może minąć nawet kilka miesięcy, podczas których student musi radzić sobie sam. Przeciętnie student otrzymuje stypendium przed Bożym Narodzeniem, a w niektórych przypadkach stypendia dla studentów wypłacane są nawet po Nowym Roku.

Skoro proces weryfikacji wniosków musi trwać kilka tygodni, trzeba go przesunąć na sierpień. Wtedy większość osób, po potwierdzeniu statusu studenta na konkretnej uczelni, będzie mogła otrzymać środki już w październiku. Z tym jednak wiąże się konieczność automatyzacji procesu wnioskowania i przeniesienie go poza uczelnie. Nie sposób bowiem oczekiwać, aby uczelnie weryfikowały wnioski o stypendium osoby, która nie jest jeszcze studentem danej uczelni.

Na czym polega projekt?

Ze względu na społeczne znaczenie systemu stypendialnego, zespół złożony z pracowników Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, kierowany przez prof. Marka Kwieka (UAM), podjął się przygotowania projektu reformy systemu stypendialnego w Polsce. Środki niezbędne do realizacji zadania otrzymano w ramach konkursu Narodowego Centrum Badań i Rozwoju „GOSPOSTRATEG”.

Celem reformy jest wprowadzenie zmian w wyżej wymienionych punktach. Pozwoli to na stworzenie przyjaznego studentom, funkcjonalnego i kompleksowego systemu pomocy.

Te zmiany dotyczyć mają sposoby przyznawania świadczeń. Mają zapewnić kandydatom na studia oraz studentom poczucie finansowego bezpieczeństwa w momencie podjęcia decyzji o rozpoczęciu studiowania i jego kontynuacji. Jeszcze przed rozpoczęciem nowego roku akademickiego młody dorosły dowie się czy i w jakiej wysokości zostanie mu przyznane stypendium, uzyska dostęp do zautomatyzowanego systemu usprawniającego proces wnioskowania o przyznanie stypendiów, będzie mógł się spodziewać, że kwota stypendiów realnie wesprze go finansowo w trakcie trwania jego studiów.